काठमाडौं । गर्मीको मौसममा धेरै व्यक्तिहरूले शरीरमा आलस्य, थकान र कमजोरी महसुस गर्छन् । यो अवस्था केवल मनोवैज्ञानिक वा बाहिरी वातावरणको प्रभाव मात्र नभई शरीर विज्ञानको जटिल प्रक्रियाहरूसँग सम्बन्धित छ ।

गर्मीको तापक्रम र आर्द्रताले मानव शरीरको शारीरिक कार्यप्रणालीमा विभिन्न प्रभाव पार्छ, जसले ऊर्जा स्तर, मेटाबोलिज्म र समग्र स्वास्थ्यमा असर गर्छ ।

गर्मीको मौसममा शरीर आलस्य किन हुन्छ त ? विज्ञानको दृष्टिकोणबाट यसलाई कसरी विश्लेषण गर्ने ?

१. तापक्रम र शरीरको थर्मोरिगुलेसन प्रणाली

मानव शरीरले आफ्नो आन्तरिक तापक्रमलाई ३६.५ देखि ३७.५ डिग्री सेल्सियसको बीचमा राख्न थर्मोरिगुलेसन प्रणालीमार्फत काम गर्छ । गर्मीको मौसममा बाहिरी तापक्रम बढ्दा, शरीरले यो सन्तुलन कायम राख्न अतिरिक्त प्रयास गर्नुपर्छ । यो प्रक्रियामा हाइपोथ्यालमसले मुख्य भूमिका खेल्छ, जुन मस्तिष्कको तापक्रम नियन्त्रक केन्द्र हो ।

जब बाहिरी तापक्रम बढ्छ, शरीरले निम्न तरिकाहरूबाट ताप नियन्त्रण गर्छ ।

पसिना निकाल्ने : पसिना वाष्पीकरण हुँदा शरीरको ताप कम हुन्छ । तर, उच्च आर्द्रतामा पसिना सजिलै वाष्पीकरण हुँदैन, जसले शरीरलाई थप तनाव हुन्छ ।

रक्तनलीको फैलावट : छालाको सतहमा रक्तनलीहरू फैलिन्छन्, जसले तापलाई बाहिर निकाल्न मद्दत गर्छ । यसले हृदयमा अतिरिक्त दबाब पर्छ किनभने रगतलाई छिटो पम्प गर्नुपर्छ ।

यी प्रक्रियाहरूले शरीरको ऊर्जा खपत गर्छन्। लगातार ताप नियन्त्रणको प्रयासले मांसपेशीहरूमा थकान र कमजोरी उत्पन्न हुन्छ, जसले आलस्यको अनुभव गराउँछ।

२. डिहाइड्रेसन र इलेक्ट्रोलाइट असन्तुलन

गर्मीमा पसिना धेरै निस्कने भएकाले शरीरबाट पानी र इलेक्ट्रोलाइटहरू जस्तै: सोडियम, पोटासियम, म्याग्नेसियम हराउँछन् । डिहाइड्रेसनले रक्तचापमा कमी, रक्त प्रवाहमा अवरोध, र मांसपेशीको कार्यक्षमतामा ह्रास ल्याउँछ ।

रक्त प्रवाह र अक्सिजन आपूर्ति : शरीरमा पानीको कमी हुँदा रगतको आयतन कम गर्छ, जसले मस्तिष्क र मांसपेशीहरूमा अक्सिजन र पोषक तत्त्वहरूको आपूर्ति घटाउँछ । यसले थकान र कमजोरी निम्त्याउँछ।

इलेक्ट्रोलाइटको भूमिका : इलेक्ट्रोलाइटहरूले मांसपेशी संकुचन र स्नायु संकेतहरूको नियमन गर्छन् । यिनको असन्तुलनले मांसपेशीमा ऐंठन र कमजोरी उत्पन्न गर्छ, जसले आलस्यको अनुभवलाई बढाउँछ।

३. मेटाबोलिक तनाव र ऊर्जा खपत

गर्मीमा शरीरको मेटाबोलिक प्रक्रियाहरूमा परिवर्तन हुन्छ । उच्च तापक्रममा मेटाबोलिक दर केही हदसम्म बढ्न सक्छ किनभने शरीरले ताप नियन्त्रणमा धेरै ऊर्जा खर्च गर्छ । तर, यो ऊर्जा खपतले शरीरमा ग्लुकोज र अन्य पोषक तत्त्वहरूको स्तरलाई प्रभावित गर्छ ।

ग्लुकोजको कमी : मस्तिष्क र मांसपेशीहरूले ग्लुकोजलाई मुख्य ऊर्जा स्रोतको रूपमा प्रयोग गर्छन् । गर्मीमा पसिनासँगै ग्लुकोजको हानि र तनाव हार्मोन (कोर्टिसोल) को वृद्धिले रगतमा ग्लुकोजको स्तरलाई अस्थिर बनाउँछ, जसले थकान उत्पन्न गर्छ ।

माइटोकन्ड्रियल कार्यक्षमता : माइटोकन्ड्रियाले कोशिकाहरूलाई ऊर्जा प्रदान गर्छ । गर्मीको तनावले माइटोकन्ड्रियल कार्यक्षमतामा ह्रास ल्याउन सक्छ, जसले कोशिकीय स्तरमा ऊर्जा उत्पादन कम गर्छ।

४. स्नायु प्रणालीमा प्रभाव

गर्मीले केन्द्रीय स्नायु प्रणाली र स्वायत्त स्नायु प्रणालीमा पनि प्रभाव पार्छ । उच्च तापक्रमले न्यूरोट्रान्समिटरहरू जस्तै: डोपामिन, सेरोटोनिनको सन्तुलनमा परिवर्तन ल्याउँछ, जसले मनोदशा र प्रेरणालाई प्रभावित गर्छ ।

थकानको अनुभव : मस्तिष्कमा डोपामिनको कमीले प्रेरणा र शारीरिक गतिविधिको चाहना कम हुन्छ । यस्तै, सेरोटोनिनको असन्तुलनले मानसिक थकान र आलस्यको भावना बढाउँछ ।

हाइपोथ्यालमसको तनाव : गर्मीले हाइपोथ्यालमसलाई अतिरिक्त काम गर्न बाध्य बनाउँछ, जसले शरीरको अन्य कार्यहरू, भोक, निद्रामा पनि प्रभाव पार्छ ।

५. निद्रा र हार्मोनल परिवर्तन

गर्मीमा रातको समयमा उच्च तापक्रम र आर्द्रताले निद्राको गुणस्तरमा कमी ल्याउँछ । गहिरो निद्राको कमीले शरीरको रिकभरी प्रक्रिया प्रभावित हुन्छ ।

मेलाटोनिनको कमी : मेलाटोनिन, जुन निद्रालाई नियन्त्रण गर्छ, गर्मी र उज्यालोको कारणले कम उत्पादन हुन सक्छ । यसले निद्राको चक्र बिग्रन्छ, जसले दिनभर आलस्य र थकानको अनुभव गराउँछ ।

कोर्टिसोलको वृद्धि : गर्मीको तनावले कोर्टिसोल (तनाव हार्मोन) को स्तर बढाउँछ । दीर्घकालीन रूपमा कोर्टिसोलको उच्च स्तरले थकान, चिन्ता, र मांसपेशी कमजोरी निम्त्याउँछ ।

६. पाचन प्रणालीमा प्रभाव

गर्मीमा पाचन प्रणालीको कार्यक्षमता पनि प्रभावित हुन्छ। उच्च तापक्रमले भोक कम गर्छ, जसले पोषक तत्त्वहरूको कमी हुन सक्छ । साथै, डिहाइड्रेसनले पाचन प्रक्रियालाई सुस्त बनाउँछ, जसले कब्जियत र पेट फुल्ने समस्याहरू निम्त्याउँछ । यी समस्याहरूले शरीरमा असहजता र आलस्यको अनुभव गराउँछ ।

७. मनोवैज्ञानिक र पर्यावरणीय कारकहरू

गर्मीको मौसममा बाहिरी गतिविधिहरू सीमित हुन्छन्, जसले शारीरिक व्यायाम र सामाजिक अन्तरक्रियालाई कम गर्छ । यसले मानसिक स्वास्थ्यमा प्रभाव पार्छ र आलस्यको भावनालाई बढाउँछ । साथै, गर्मीको तनावले चिडचिडापन र एकाग्रताको कमी पनि निम्त्याउछ ।

८. गर्मीबाट बच्ने उपायहरू

आलस्य र थकान कम गर्न निम्न उपायहरू प्रभावकारी हुन्छन् ।

पर्याप्त पानी पिउने : डिहाइड्रेसनबाट बच्न दिनमा २–३ लिटर पानी पिउनुहोस् ।

इलेक्ट्रोलाइट सन्तुलन : नरिवल पानी, ओआरएस, वा फलफूलको रसले इलेक्ट्रोलाइटको कमी पूरा गर्न सकिन्छ ।

हल्का खाना : सजिलै पच्ने र पौष्टिक खाना खानुहोस् ।

निद्रा व्यवस्थापन : चिसो र आरामदायी वातावरणमा सुत्ने प्रयास गर्नुहोस् ।

व्यायाम : बिहान वा साँझको समयमा हल्का व्यायाम गर्नुहोस् । ।