समाज निरन्तर परिवर्तनशील हुन्छ। जीवन, मृत्यु, पुनर्जन्म, भगवान, धर्म, स्वर्ग–नरक, कर्म र संस्कार जस्ता अवधारणाहरूलाई हामीले जसरी बुझ्दै आएका छौँ, ती सबै मूलतः मानवीय निर्माण हुन्। तत्कालीन ज्ञान र अनुभवको सीमाभित्र समाजका अगुवाहरूले आवश्यकताअनुसार ती अवधारणाहरू सिर्जना गरे। यस्ता केही अवधारणाहरूमा थोरबहुत वैज्ञानिक, ब्यबहारिक आधार देखिन्छ, तर अधिकांश त ती अन्धविश्वास, परम्परा र सामाजिक नियन्त्रणका कारण फैलिँदै आएका हुन्। यसैले आजको सचेत समाजमा यी हाम्रा च्सड्पर्व, संस्कार अनि संस्कृतीलाई आलोचनात्मक दृष्टिले पुनःपरीक्षण गर्न आवश्यक देखिन्छ।

आधुनिक न्युरोसाइन्सले चेतनालाई मस्तिष्कको जैविक गतिविधि मानेको छ। Imperial College London का डा. रोबिन कारहार्ट-ह्यारिसको टिमले DMT (N,N-Dimethyltryptamine) नामक प्राकृतिक न्यूरोकेमिकलमाथि गरेको अनुसन्धान (Nature Communications, 2019) ले देखाएको छ कि यो रसायनले आध्यात्मिक अनुभवजस्ता दृश्यहरू सिर्जना गर्न सक्छ। त्यसैगरी, जर्नल अफ कन्सिअसनेस स्टडिसमा प्रकाशित अनुसन्धानहरूले मृत्यु-नजिक अनुभवहरूलाई मस्तिष्कमा अक्सिजनको कमी वा न्यूरोकेमिकल असन्तुलनसँग जोडेका छन्। यसले के प्रमाणित गर्छ भने, हाम्रा आध्यात्मिक अनुभवहरू मस्तिष्कको प्राकृतिक कार्यप्रणालीको परिणाम हुन्, कुनै अलौकिक शक्तिको नभएर। यसरी विज्ञानले हाम्रा धार्मिक र सांस्कृतिक मान्यताहरूको वैज्ञानिक व्याख्या प्रदान गरेको छ।

परम्परागत संस्कृतिले हामीलाई साझा पहिचान त दिएकै छ, तर समयअनुकूल परिमार्जन नगरेसम्म त्यही संस्कृतिले बोझको रूप लिन सक्छ। नेपाल लिभिङ्ग स्ट्यान्डर्ड सर्भे २०१९-२०२० का अनुसार, उच्च आय भएका परिवारहरूले आफ्नो आम्दानीको ७८ प्रतिशतसम्म गैर-खाद्य वस्तुहरूमा खर्च गर्छन्, जसमा चाडपर्वको खर्चले महत्वपूर्ण हिस्सा ओगट्छ। नेपाल राष्ट्र बैंकका तथ्याङ्कहरूले देखाउँछन् कि विप्रेषण (रेमिट्यान्स) आयको करिब २५-३०% चाडपर्वका समयमा उपभोग्य वस्तुहरूमा खर्च हुन्छ, जसले दीर्घकालीन आर्थिक विकासमा नकारात्मक प्रभाव पारेको छ। यसरी चाडपर्व सामूहिक एकताको प्रतीक हुनुको सट्टामा सामाजिक स्तरीकरण र प्रतिस्पर्धी उपभोगवादको युद्धभूमि बनेको छ।

श्राद्ध संस्कृतिलाई नै उदाहरण लिऔँ। यसले मृतकप्रति श्रद्धा व्यक्त गर्ने अवसर दिन्छ तर प्रायः अमूर्त कर्मकाण्ड र अनावश्यक, असान्धर्भिक खर्चले यसको सारभूत उद्देश्य ओझेलमा पर्छ। गरुड पुराणमा वर्णित श्राद्ध प्रक्रियाले मृतकको आत्मालाई शान्ति प्रदान गर्छ भन्ने दाबी गर्छ, तर आधुनिक विज्ञानले चेतनाको अस्तित्व मस्तिष्कको मृत्युसँगै समाप्त हुने प्रमाणित गरेको छ। यसैले यी कर्मकाण्डहरूको वैज्ञानिक आधार छैन। हुँदैन। ति केवल कथा मात्र हुन।  जहाँसम्म जरा गाडेर बसेको मनोवैज्ञानिक पक्ष छ,  त्यसको सम्बोधनको लागि सकारात्मक वैकल्पिक तरिकाहरूको संभावना हुन्छ। र, तिनको बहुबिद खोजी  मध्येको एक सनो प्रयाश हो यो आलेख।

यसैगरी अन्य चाडपर्वहरूमा पनि सांस्कृतिक मूल्यभन्दा बढी देखावटीपन र रूढिवाद हावी भएको पाइन्छ। दशैं मूलतः एक कृषि-पर्व थियो जसले धानको फसल सकिएको र आराम गर्ने समयलाई जनाउँथ्यो। घटस्थापनामा रोपिने जमरा र पछि टीकामा प्रयोग हुने यो प्रक्रियाले प्रकृतिसँगको सम्बन्धलाई जनाउँछ। तर समयसँगै यसमा रामायण र पुराणका कथाहरू जोडिएर यसलाई धार्मिक रूप दिइयो। आजको वैज्ञानिक युगमा हामी यसको मूल कृषि-सांस्कृतिक महत्त्वलाई जोगाउँदै धार्मिक आडम्बरबाट मुक्त हुन सक्छौं।

अबको आवश्यकता भनेको संस्कृतिको मूल भावना जोगाएर यसलाई समयसापेक्ष, तर्कसंगत र वैज्ञानिक बनाउँदै लैजानु हो। मेक्सिकोको डे अफ द डेड यसको उत्कृष्ट उदाहरण हो। त्यहाँ यो पर्व दुःखको होइन, आनन्दको उत्सव हो जसले मृत्युलाई जीवनको स्वागतयोग्य भागको रूपमा हेर्छ। यसमा महँगो कर्मकाण्डको सट्टा घरमा वेदी बनाइन्छ र मृतकका संझनामा मनपर्ने खाना, फूल र तस्बिरहरूका साथ उत्सव मनाइन्छ। त्यसैगरी, जापानको ओबोन पर्वमा महँगो कर्मकाण्ड नभई बोन ओडोरी नामक सामूहिक नृत्यलाई प्राथमिकता दिइन्छ जुन सार्वजनिक चोक र पार्कहरूमा गरिन्छ। काठमाडौंको गाइजात्रा (सापारु) : नेवार समुदायले मनाउने यो पर्व “मृत्युगणना–उत्सव” हो, जसमा दिवंगत आफन्तलाई सार्वजनिक रूपमा स्मरण गर्दै समाजलाई मृत्यु सार्वभौम सत्य हो भन्ने सन्देश दिइन्छ। ऐतिहासिक रूपमा राजा प्रताप मल्लले रानीको शोक कम गर्न यसलाई सुरु गराएका थिए। आज यो सामूहिक स्मृति, व्यङ्ग्य र सांस्कृतिक उत्सवको संयोजन बनेको छ, जसलाई मेक्सिकोको Day of the Dead वा जापानको Obon पर्वसँग तुलना गर्न सकिन्छ।यी उदाहरणहरूले देखाउँछन् कि सांस्कृतिक मूल्यहरू जोगाउँदै आर्थिक बोझ घटाउन सम्भव छ।

धार्मिक अनुष्ठानको विकल्प संस्मरण, श्रद्धा, अनुकरण, सेवा, अनुसन्धान र लेखन हुन सक्छन्। मृतकको स्मृतिमा सत्यनिष्ठ चर्चा गर्ने, उहाँहरूको गुण अनुकरण गर्ने, उहाँले अघि सारेको मूल्यलाई जीवनमा उतार्ने, वा उहाँबारे अनुसन्धान गरी आगामी पुस्तालाई जानकारी दिने अभ्यासले सामाजिक योगदान पुर्‍याउँछ। र, यस्ता कर्म ले परम्परागत अर्थमा बनिने, गरिने धर्मभन्दा कयौँगुणा बढी अर्थ राख्दछ। स्टोरी स्टोरीकोर, फ्यामिलीसर्च (StoryCorps, FamilySearch) जस्ता डिजिटल प्लेटफर्महरूको प्रयोग गरेर मृतकको जीवनकथा संरक्षण गर्न सकिन्छ। मेमोरियल वेबसाईटस (Memorial websites) मार्फत परिवारका सदस्यहरूको जीवनी संकलन गरेर भावी पुस्ताका लागि अमूल्य सम्पदा तयार गर्न सकिन्छ। यसरी प्रकट गरिने श्रद्धा कर्मकाण्डभन्दा सकारात्मक क्रियाकलापमा परिणत हुन्छ।

वैज्ञानिक दृष्टिकोणले यो पनि देखाएको छ कि श्राद्धआदिमा हुने खर्चलाई सामाजिक योगदानमा लगाउनु धेरै प्रभावकारी हुन्छ। मृतकको नाममा छात्रवृत्ति कोष स्थापना गर्ने, वृक्षारोपण गर्ने, या स्थानीय विद्यालयमा पुस्तकालयका लागि सहयोग गर्नेजस्ता कार्यहरूले समाजमा दीर्घकालीन सकारात्मक प्रभाव पार्छ। The Nature Conservancy जस्ता संस्थाहरूले मृतकको स्मृतिमा गरिने वातावरणीय योगदानलाई स्वागत गर्छन्। GoFundMe जस्ता अनलाइन प्लेटफर्महरूले मानिसहरूलाई दान गर्न र मृतकको कहानी साझा गर्न सुविधाजनक माध्यम प्रदान गर्छन्।

यस दृष्टिले सबै धर्म र समुदायका चाडपर्वलाई नयाँ आँखाले हेर्न सकिन्छ। दशैं, तिहार, छठ, इद, होली, बुद्ध जयन्ती, क्रिसमस वा अन्य पर्वमा हुने अनावश्यक प्रदर्शन र व्ययलाई कम गर्दै तिनको सामाजिक–सांस्कृतिक मूलतत्वलाई उजागर गर्न सकिन्छ। पर्वलाई परिवार र समाजलाई नजिक ल्याउने अवसरका रूपमा पुनर्परिभाषित गर्न सकिन्छ। यसमा विज्ञान, तर्क, र आधुनिकताको साथसाथै मानवताको आत्मीयता मिल्नुपर्छ। उदाहरणका लागि, दशैंको घटस्थापनालाई Urban Gardening को रूपमा, छठमा सूर्य ऊर्जाको वैज्ञानिक अध्ययन, इदमा सामाजिक दानशीलता, वा क्रिसमसमा सामुदायिक सेवाका कार्यक्रम चलाउन सकिन्छ।

समाजशास्त्री Pierre Bourdieu ले भनेका छन्—"सामाजिक अभ्यासहरू व्यक्तिगत अभ्यासबाटै बन्छन्"। यदि व्यक्तिहरूले श्राद्धजस्ता परम्परालाई वैकल्पिक रूपमा मनाउन थाले भने, यसले समाजमा नयाँ मान्यताको जन्म दिन्छ। पहिले केही व्यक्तिले नयाँ तरिका अपनाउँछन्, त्यसपछि धेरैले अनुसरण गर्छन्, र अन्ततः यो सामान्य अभ्यास बन्छ। नेपालमा मोबाइल बैंकिङ अपनाउने प्रक्रियाले यसको उदाहरण दिन्छ। सुरुमा केही व्यक्तिले मात्र यसको  प्रयोग गर्दै थिए, तर अहिले यो सामान्य अभ्यास बनिसकेको छ।

यस्तो वैकल्पिक संस्कृतिको सुरुवातले समाजलाई मात्र होइन, व्यक्तिगत जीवनलाई पनि सरल र उज्यालो बनाउन सक्छ। यसै सैद्धान्तिक आधारमा हामी सबैले आफ्ना पुर्खाहरूको सम्झनामा परम्परागत कर्मकाण्डको सट्टा वैकल्पिक मार्ग रोज्न सक्छौं। पितृ-मातृको श्रद्धाञ्जली महँगो अनुष्ठानले नभएर संस्मरण लेखेर, तिनका सद्गुणको अनुकरण गरेर र समाजोपयोगी कार्यमा आफूलाई समर्पण गरेर गर्न सकिन्छ। यसरी व्यक्तिगत श्रद्धा समाजलाई मार्गदर्शन गर्ने वैकल्पिक संस्कृतिमा रूपान्तरित हुन्छ। जब धेरै व्यक्तिहरूले यो मार्गलाई अपनाउन थाल्छन्, त्यसले सामाजिक परिवर्तनको शुरुवात गर्छ।

अन्ततः, परम्पराले दिएको मूल्यलाई खारेज गरेर होइन कि, बरू त्यसलाई तर्क, विज्ञान र मानवीय आवश्यकताअनुसार सुधारेर लैजाने हाम्रो जिम्मेवारी हो। परम्परा जीवित रहोस्, तर उज्यालो, वैज्ञानिक र मानवीय रूपमा। प्रसिद्द खगोलविद कार्ल सेगन (१९३४-१९९६, अमेरिकी वैज्ञानिक , लेखक) का अनुसार "हामी ब्रह्माण्डको चेतनाको अभिव्यक्ति हौं"। त्यसैले हाम्रो संस्कृतिले पनि यो चेतनालाई उच्च आयाममा पुर्‍याउने काम गर्नुपर्छ। यही बाटोबाट भविष्यको समाजलाई सरल र सचेत मार्गदर्शन गर्न सकिन्छ।

२१ भाद्र २०८२ (६ सेप्टेम्बर २०२५)