-क्षितिज विक्रम खनाल

मानव सभ्यताको प्रारम्भदेखि नै परिवारलाई समाजको आधार मानिएको छ। त्यस परिवारको केन्द्रमा उभिएको पिताको भूमिकालाई सर्वोच्च स्थानमा राखिएको छ। वैदिक सनातन धर्ममा पितालाई केवल जन्म दिने व्यक्तिका रूपमा मात्र नभई, सम्पूर्ण अस्तित्वको आधार, जीवनको पहिलो गुरु र साक्षात् देवताको रूपमा पूजा गरिन्छ।

पिताको अतुलनीय महत्त्वलाई सम्मान गर्न, उहाँको त्याग र समर्पण सम्झन, र सन्तानले पितृ ऋणबाट मुक्त हुनका लागि विभिन्न पर्व तथा अनुष्ठानहरूको व्यवस्था गरिएको छ। तीमध्ये कुशे औंसी, जसलाई गोकर्ण औंसी वा पितृ औंसी पनि भनिन्छ, अतः यो एक प्रमुख पर्व हो जसले पिता र सन्तानबीचको पवित्र सम्बन्धलाई पुनर्जीवित गर्छ।

कुशे औंसीलाई केवल धार्मिक अनुष्ठानका रूपमा मात्र होइन, दार्शनिक, सांस्कृतिक, ऐतिहासिक र वैज्ञानिक दृष्टिकोणबाट पनि महत्त्वपूर्ण पर्वका रूपमा हेरिन्छ। सनातन धर्मका मूल ग्रन्थहरू, जस्तै वेद, उपनिषद्, स्मृति र पुराणहरूले पिताको महिमालाई अत्यन्त उच्च स्थानमा राखेका छन्। पितालाई साक्षात् धर्म, स्वर्ग, र परम तपस्याको प्रतीक मानिन्छ। ऋग्वेदले पितालाई जीवनको संरक्षक र सृष्टिको आधार मान्छ भने यजुर्वेदमा उहाँलाई ज्ञान र विवेकको स्रोत मानिएको छ। शतपथ ब्राह्मणमा पितालाई अग्निको रूपमा चित्रित गरिएको छ, जसले परिवारलाई प्रकाश, न्यानोपन र शक्ति प्रदान गर्छ। पिता घरको आधार हुन्, जसले प्रत्येक सदस्यलाई सुरक्षा र दिशा दिन्छ।(शतपथ शुक्ल यजुर्वेदको एउटा साहित्य सँग सम्बन्धित छ। यसको नाम “शतपथ” त्यसकारण परेको हो कि यसमा सय भन्दा बढी पथ (पाठ वा मार्ग) उल्लेख गरिएको छ, यो ग्रन्थ वैदिक धर्मका प्राचीन अभ्यास र जीवन मूल्यहरू बुझ्नका लागि महत्वपूर्ण स्रोत मानिन्छ।)

पिता स्वर्गः पिता धर्मः पिता हि परमं तपः।
 पितरि प्रीतिमापन्ने सर्वा देवाः प्रीयन्ति हि॥

यस संस्कृत श्लोकले पिता केवल पारिवारिक सदस्य मात्र नभई साक्षात् देवता रहेको स्पष्ट पार्छ। सन्तानले पिताको सेवा र सम्मान गर्दा सम्पूर्ण देवताहरू प्रसन्न हुन्छन्, जसले जीवनमा आध्यात्मिक उन्नति र मोक्षको मार्ग खोल्छ। मनुस्मृति अनुसार, पिता अन्य सबै सम्बन्धभन्दा माथि  मानिन्छन्। पिताले सन्तानलाई दिएको जीवन, ज्ञान र संस्कारको ऋणलाई पितृ ऋण भनिन्छ, जुन केवल भौतिक नभई नैतिक, बौद्धिक र आध्यात्मिक पनि हो। यो ऋण सन्तानले आजीवन सेवा, सम्मान र उहाँले देखाएको मार्गमा हिँडेर मात्र चुक्ता गर्न सक्छ।

कुशे औंसीको नामकरणमा प्रमुख भूमिका निर्वाह गर्ने (कुश) हिन्दू धर्ममा अत्यन्त पवित्र वनस्पति मानिन्छ। यसको प्रयोग यज्ञ, हवन, पूजा, श्राद्ध र तर्पणमा अनिवार्य मानिन्छ। पौराणिक कथा अनुसार, भगवान विष्णुले वाराह अवतार लिएर पृथ्वीलाई समुद्रबाट निकाल्दा उहाँको शरीरबाट झरेका रोमकूपहरू नै कुशका रूपमा उत्पन्न भएका थिए। त्यसैले कुशलाई विष्णुको स्वरूप मानिन्छ। गरुड पुराणमा भनिएको छ कि कुशको प्रयोगले पुण्य प्राप्त हुन्छ र पाप नष्ट हुन्छ।

अस्मिन् कुशासनं यज्ञेषु सम्यक् स्थापयेत्।
 यस्यां तर्पणं कृत्वा पुण्यं प्राप्नोति नरः॥

यसले धार्मिक कर्मकाण्ड र पूजा विधिको महत्त्व पुष्टि गर्छ। कुश केवल धार्मिक मात्र नभई वैज्ञानिक दृष्टिले पनि महत्वपूर्ण छ। यसमा प्राकृतिक एन्टी-सेप्टिक गुण हुन्छ, जसले हावामा रहेका हानिकारक जीवाणु नष्ट गर्छ। यसको स्थिर संरचनाले ध्यान र पूजा गर्दा शरीरको मुद्रालाई सही राख्छ। यसले भूमिको नकारात्मक ऊर्जा रोक्ने र सकारात्मक ऊर्जा प्रवाह बढाउने काम गर्छ। साथै, पारिस्थितिक दृष्टिले कुशले माटोको उर्वरता बढाउँछ, कटाव रोक्छ र प्राकृतिक सन्तुलन कायम राख्छ।

कुशे औंसी भाद्र महिनाको कृष्णपक्षको औंसीमा पर्दछ। यस दिन सन्तानले जीवित पितालाई सम्मान र आशीर्वाद लिन्छन् भने दिवंगत पिताको लागि तर्पण र श्राद्ध गर्छन्। यस दिनको मुख्य अनुष्ठानहरूमा कुशको छेदन गरि संकलन, पिताको सम्मान र दर्शन, पितृ तर्पण र दान समावेश हुन्छ। सूर्योदय अघि पवित्र नदी, तलाउ वा वनबाट मन्त्र उच्चारण गर्दै कुश संकलन गरिन्छ।

कुशछेदन मन्त्र

ॐ विरञ्चिना सहोत्पन्नः परमेष्ठिनिसर्गतः।
 नुद सर्वाणि पापानि दर्भ स्वस्तिकरो भव॥

सन्तानले पितालाई मिठो भोजन खुवाउने, उपहार दिने र चरण स्पर्श गरी आशीर्वाद लिन्छन्। यसले पिता-सन्तानको सम्बन्धलाई अझ प्रगाढ बनाउँछ। दिवंगत पिताको लागि कुशको आसनमा बसेर तर्पण, श्राद्ध र दान-पुण्य गरिन्छ। पितृ तर्पण गर्दा प्रयोग हुने मन्त्रहरूले पितृहरूको आत्मालाई शान्ति र सन्तानलाई पुण्य प्राप्त हुने विश्वास रहि आएको छ।

कुशे औंसीको परम्परा वैदिक कालदेखि चलिआएको मानिन्छ। रामायणमा राम र सीता कुशको आसनमा बसेर विवाहका अनुष्ठान सम्पन्न गरेका थिए। महाभारतमा पाण्डव र कौरवले कुशको प्रयोग गरि युद्धअघि पितृ तर्पण र यज्ञ गरेका थिए। गरुड पुराण र विष्णु पुराणले पितृ तर्पण र श्राद्धको महत्त्व विस्तारपूर्वक वर्णन गरेका छन्। प्राचीन नेपाल र भारतमा राजाहरूले विशेष पूजा, दान र अनुष्ठानहरू गरेर राज्य र प्रजा दुवैमा धर्म, शान्ति र समृद्धि स्थापना गर्थे।

आधुनिक समाजमा कुशे औंसीले अझ महत्त्व राख्छ। व्यस्त जीवनशैलीका कारण परिवारिक सम्बन्ध कमजोर हुँदै गएको अवस्थामा, यस पर्वले पिता र सन्तानबीचको भावनात्मक सम्बन्ध मजबुत बनाउँछ। मनोवैज्ञानिक दृष्टिले, पितासँग समय बिताउँदा, उनको आशीर्वाद लिँदा र सम्मान गर्दा मानसिक शान्ति, सकारात्मक ऊर्जा र तनाव कम हुन्छ । कुशको प्रयोग, यज्ञ र हवनमा ध्यान केन्द्रित गर्न मद्दत गर्छ, जसले शरीर र मन दुवैमा स्थिरता ल्याउँछ।

कुशे औंसी केवल धार्मिक पर्व होइन, यसले परिवारलाई एकताबद्ध बनाउँछ, नयाँ पुस्तालाई संस्कार र सामाजिक मूल्य सिकाउँछ। पिताको योगदान र त्याग सम्झाउन मद्दत गर्छ। यसले सन्तानमा पितृ ऋणको महसुस गराउँछ र जीवनभर पिताप्रति श्रद्धा र सेवा गर्न प्रेरणा दिन्छ।

सांस्कृतिक दृष्टिले, कुशे औंसीले टाढा-टाढा रहेका सन्तानलाई आफ्ना पितासँग जोड्छ। विद्यालय, कलेज वा विदेशमा रहेका युवाहरू पनि यस दिन घर फर्कन्छन्, जसले परिवारिक सम्बन्ध मजबुत बनाउँछ। सामाजिक दृष्टिले, यस पर्वले समुदायमा एकता र सहयोगको भावना विकास गर्छ।
वैज्ञानिक दृष्टिले पनि यस पर्वको महत्व कम छैन। पितासँग समय बिताउँदा मानसिक स्वास्थ्यमा सुधार हुन्छ, पारिवारिक सम्बन्ध सुदृढ हुन्छ र भावनात्मक स्थिरता बढ्छ। कुशको प्रयोग, पवित्र स्थानमा अनुष्ठान र ध्यानले शरीर र मस्तिष्क दुवैमा सकारात्मक प्रभाव पार्छ।

पिताको सेवा र सम्मान गर्नु जीवनको एक गहिरो दार्शनिक अभ्यास हो। यसले सन्तानलाई जीवनका नैतिक, आध्यात्मिक र सामाजिक मूल्य सिकाउँछ। कुशे औंसीले पिताको त्याग, परिश्रम र जीवनभरको योगदानलाई स्मरण गराउँछ। यसले पितालाई भगवानको रूपमा हेर्ने सनातन धर्मको मूल भावनालाई जीवन्त राख्छ।

अन्ततः, कुशे औंसी पिता-सन्तान सम्बन्धको गहिराइ, पितृ ऋणको बन्धन, धार्मिक पुण्य, मानसिक स्थिरता, सामाजिक संरचना र आधुनिक वैज्ञानिक दृष्टिकोणलाई सँगसँगै जोड्ने पर्व हो। यसले पिताको सम्मान, सेवा र आशीर्वाद प्राप्त गर्नु जीवनको सर्वोच्च पुण्य हो भन्ने सन्देश दिन्छ।