काठमाडौं । प्रेम, सम्बन्ध, भावना र घृणा मानव जीवनका प्रमुख आधार हुन्। यी सबै कारकहरू हाम्रो मस्तिष्कमा उत्पन्न हुने हर्मोनहरूसँग प्रत्यक्षरूपमा सम्बन्धित छन्।
विशेषगरी अक्सिटोसिन, डोपामिन, सेरोटोनिन, कोर्टिसोल र टेस्टोस्टेरोन जस्ता हर्मोनहरूले हाम्रो प्रेम, भावना, र घृणालाई नियन्त्रण गर्छन्।
प्रेम र सम्बन्धमा भूमिका खेल्ने हर्मोनहरू
अक्सिटोसिन : प्रेम हर्मोन
अक्सिटोसिनलाई ‘लभ हर्मोन’ भनिन्छ। यो हर्मोन कसैसँग नजिक हुँदा, अंकमाल गर्दा वा यौन सम्पर्क गर्दा निस्कन्छ। यो मानिसमा विश्वास, लगाव तथा सहानुभूति बढाउने महत्वपूर्ण हर्मोन हो।
अक्सिटोसिन बढाउने उपायहरू
• आफ्नो पार्टनरसँग बढी समय बिताउने
• अंकमाल गर्ने र हात समात्ने
• सकारात्मक कुराकानी गर्ने
• योग तथा ध्यान गर्ने
डोपामिन : खुसी र आकर्षण हर्मोन
जब हामी कसैलाई मन पराउँछौँ वा उसँग रमाइलो समय बिताउँछौँ, हाम्रो मस्तिष्कले डोपामिन उत्पादन गर्छ। प्रेममा परेको बेला “हनीमुन फेज”को अनुभव पनि यही कारणले आउँछ।
डोपामिन बढाउने उपायहरू
• पार्टनरसँग रोमाञ्चक अनुभवहरू साझा गर्ने
• प्रशंसा र मायालु शब्दहरू प्रयोग गर्ने
• नयाँ अनुभव लिने (जस्तै: यात्रामा जाने, नयाँ ठाउँ घुम्ने)
सेरोटोनिन : सन्तुलित भावना हर्मोन
सेरोटोनिन हाम्रो मुडलाई नियन्त्रण गर्ने हर्मोन हो। यो हाम्रो आत्मसम्मान, आत्मविश्वास, र खुसीसँग जोडिएको हुन्छ। सम्बन्धमा सम्मान र सुरक्षाको भावना सेरोटोनिनको सन्तुलनमा निर्भर गर्दछ।
सेरोटोनिन बढाउने उपायहरू
• व्यायाम गर्ने
• सूर्यको किरणमा बस्ने
• स्वस्थ भोजन गर्ने (विशेष गरी चकलेट, केरा, नट्स आदि)
घृणा, तनाव र टकराव सिर्जना गर्ने हर्मोनहरू
कोर्टिसोल : तनाव हर्मोन
कोर्टिसोल हर्मोन तनावका बेला बढी निस्कन्छ। जब सम्बन्धमा झगडा, असमझदारी वा धोका हुन्छ, कोर्टिसोलको स्तर बढ्छ, जसले क्रोध र घृणालाई जन्म दिन सक्छ।
कोर्टिसोल घटाउने उपायहरू
• झगडाको समयमा गहिरो श्वास लिने र केही समय मौन बस्ने
• आफ्नो भावना खुलेर व्यक्त गर्ने तर आक्रोश नराख्ने
• ध्यान र योग गर्ने
टेस्टोस्टेरोन : आक्रोश र प्रतिस्पर्धा हर्मोन
टेस्टोस्टेरोन पुरुषहरूमा मुख्य हर्मोन भए पनि महिलामा पनि कम मात्रामा पाइन्छ। यसको उच्च स्तरले आक्रामक व्यवहार, इर्श्या र प्रतिस्पर्धात्मक सोचलाई बढावा दिन्छ।
टेस्टोस्टेरोन सन्तुलनमा राख्ने उपायहरू
• धेरै क्रोधित वा आक्रामक हुनबाट जोगिने
• सकारात्मक सोच राख्ने
• तनाव कम गर्ने क्रियाकलाप गर्ने
प्रेम र घृणामा हर्मोनको उतार-चढाब किन हुन्छ ?
• सम्बन्धमा विश्वास बढ्दा अक्सिटोसिनको मात्रा बढ्छ तर धोका वा असमझदारी हुँदा कोर्टिसोल र टेस्टोस्टेरोन बढ्छ।
• यदि सम्बन्धमा नियमित रूपमा सम्मान, आकर्षण र रमाइलोपन रहन्छ भने डोपामिन, सेरोटोनिन र अक्सिटोसिन सन्तुलित रहन्छ।
• जब टकराव, निराशा वा असन्तुष्टि हुन्छ, कोर्टिसोल तथा टेस्टोस्टेरोनको मात्रा बढेर सम्बन्ध कमजोर हुन सक्छ।
प्रेम र भावना सुदृढ बनाउने उपहारहरू
मानसिक रूपमा सम्बन्ध मजबुत बनाउन उपहारको भूमिका महत्त्वपूर्ण हुन्छ। सही उपहारले अक्सिटोसिन र डोपामिन बढाउन सक्छ।
केही उपहारका उदाहरणहरू
• व्यक्तिगत उपहार: मायालु चिठी, हातले बनाएको उपहार
• अनुभवजन्य उपहार: यात्रा टिकट, रोमाञ्चक डेट प्लान
• समय दिने उपहार: सँगै समय बिताउने, सँगै मनपर्ने फिल्म हेर्ने
• भावनात्मक उपहार: पुस्तक, प्रेरणादायक कोट लेखिएको फ्रेम
निष्कर्ष
प्रेम, भावना, सम्बन्ध र घृणा हाम्रा जीवनका महत्वपूर्ण पक्षहरू हुन्। यी सबै हर्मोनहरूको सन्तुलनमा निर्भर रहन्छन्। सही व्यवहार, समझदारी, सकारात्मक सोच र स्वस्थ जीवनशैली अपनाएर हामी प्रेम र सम्बन्धलाई मजबुत बनाउन सक्छौँ।
डार्क चकलेटले प्रेम हर्मोन (अक्सिटोसिन) प्रत्यक्ष रूपमा बढाउँछ भन्ने ठोस वैज्ञानिक प्रमाण त छैन, तर यसमा केही यस्ता जैविक तत्व हुन्छन्, जसले मूड सुधार्न, तनाव घटाउन र सामाजिक सम्बन्धलाई मजबुत बनाउन मद्दत गर्न सक्छन्।
