नेपाली समाजमा चाडपर्वको महत्त्व अनौठो छ । जहाँ हरेक महिनाका विशेष दिनहरूले आफ्नै सांस्कृतिक, धार्मिक र सामाजिक महत्त्व बोकेका हुन्छन् । यी दिनहरूले मानिसलाई एकआपसमा जोड्ने, खुसी साटासाट गर्ने र परम्परालाई जीवन्त राख्ने काम गर्छन् । यस्तै महत्त्वपूर्ण दिनहरूमध्ये साउन १५ गते ‘खीर खाने दिन’ को रूपमा विशेष स्थान राख्छ । यस दिन शरीर स्वस्थ भएका बालबालिकादेखि वृद्धवृद्धासम्मको अति प्रिय भोजन खीर खाएर घरघरमा रमाइलो पर्वको रूपमा मनाइन्छ ।  

नेपाली समाजमा ‘असार १५ दही चिउरा खानू, साउनको १५ खीर’ भन्ने उखान निकै लोकप्रिय छ । असार १५ लाई ‘राष्ट्रिय धान दिवस’ वा ‘रोपाइँ महोत्सव’ को रूपमा मनाइन्छ, जहाँ दही चिउरा खाएर धान रोपाइँको सुरुवात गरिन्छ । यसको ठीक एक महिनापछि साउन १५ मा खीर खाएर कृषि कार्यको समापनको खुसीयाली मनाउने परम्परा रहँदै आएको छ । यो उखान केवल एउटा भनाइमात्र होइन, बरु नेपाली कृषिप्रधान समाजको सांस्कृतिक क्यालेन्डर हो । यसले धान रोपाइँको सुरुवात र समापनजस्ता दुई महत्त्वपूर्ण कृषिगत चरणहरूलाई परम्परागत भोजनसँग जोड्छ । यो सम्बन्धले भोजन, कृषि र सांस्कृतिक पहिचानबीचको गहिरो सम्बन्धलाई स्पष्ट पार्छ, जसले पुर्खाको ज्ञान र जीवनशैलीको व्यावहारिकतालाई पनि संकेत गर्छ ।

खीर खाने परम्पराको पृष्ठभूमि : बहुसंख्यक नेपाली कृषि पेसामा आश्रित छन् । असार महिनाभर धान रोप्नेजस्ता कठिन कृषि कार्यमा व्यस्त रहेका किसानहरूले साउनको मध्यसम्ममा रोपाइँको काम सकेर फुर्सद पाउँछन् । यसै खुसियालीमा र कामको थकान मेटाउन सामूहिक रूपमा खीर खाने परम्परा प्राचीनकालदेखि नै रहँदै आएको मानिन्छ । यो परम्परा केवल प्रतीकात्मक नभई आर्थिक र वातावरणीय रूपमा पनि व्यावहारिक छ ।

साउन महिना वर्षा ऋतुको समय भएकाले खेतबारी, वनजंगल जताततै हरियाली हुन्छ । यस समयमा गाई, भैंसीले प्रशस्त घाँस खान पाउँछन् र फलस्वरूप धेरै दूध दिन्छन् । घरमा दूधको उपलब्धता बढेपछि इष्टमित्र, चेलीबेटीलाई घरमा बोलाएर खीर बनाई खुवाउने र आफू पनि खाने चलन चलेको हो । यसले नेपाली समाजको प्राकृतिक वातावरणसँगको सामञ्जस्यता र स्थानीय स्रोतको सदुपयोग गर्ने परम्परागत ज्ञानलाई देखाउँछ । 

साउन महिनालाई हिन्दु धर्मावलम्बीहरूका लागि भगवान् शिवको विशेष महिना मानिन्छ । यस महिनाभरि शिवभक्तहरूले माछा–मासु नखाएर भगवान् शिवको पूजा आराधना गर्छन् । भगवान् शिवलाई दूध र दूधबाट बनेका परिकारहरू अति प्रिय मानिने भएकाले खीरलगायत मिठाई विधिपूर्वक चढाइन्छ । यसैले साउनको मध्य पारेर खीर खाने प्रचलन चलेको हुन सक्ने धर्मशास्त्रविद्हरू बताउँछन् । संस्कृत भाषामा खीरलाई ‘क्षीर’ वा ‘पायस’ भनिन्छ ।

वैदिकशास्त्रमा खीरलाई सात्विक आहारमध्ये उत्तम मानिएको छ । पितृकार्य (श्राद्ध) र देवकार्यमा यसलाई महत्त्वपूर्ण वस्तुका रूपमा वर्णन गरिएको छ । ऋषिमुनिको पालादेखि नै श्राद्धमा निमन्त्रणा गरिएका ब्राह्मणहरूलाई पायस खुवाउने चलन थियो । अहिले पनि वैदिक सनातन धर्मावलम्बीले श्राद्धका दिन गाईको दूधमा पायस अर्थात् खीर अनिवार्य रूपमा बनाउँछन् । खीरलाई ‘पवित्र भोजन’ र ‘सात्विक आहारमध्ये उत्तम’ भनिएको छ, जसले यसलाई सामान्य खाद्य पदार्थभन्दा माथि उठाउँछ । 

साउन १५, ‘खीर खाने दिन’ नेपाली समाजको कृषि, धर्म, स्वास्थ्य र सामाजिक जीवनसँग गहिरो रूपमा जोडिएको एउटा अनुपम परम्परा हो । यो केवल एक परिकार खाने दिन मात्र नभई, प्रकृतिसँगको हाम्रो सम्बन्ध, पुर्खाको ज्ञान र सामाजिक एकताको प्रतीक हो । यसले खीर खाने दिनको महत्त्वलाई केवल एक दिनको भोजनभन्दा माथि उठाएर ‘प्रकृतिसँगको सम्बन्ध, पुर्खाको ज्ञान र सामाजिक एकताको प्रतीक’ का रूपमा परिभाषित गर्छ ।